26 okt Body Language in het Catharijneconvent
Je hoort het van meer mensen: museumbezoek in deze lastige tijd is een genoegen: het is buitengewoon rustig. Dat was ook het geval toen ik het Catharijneconvent in Utrecht bezocht. Daar is t/m 17 januari 2021 een tentoonstelling te zien over lichaamstaal, Body Language; het lichaam in de middeleeuwse kunst.
Eén van de onderwerpen in deze expositie is de lichamelijkheid van Christus. Die heeft geleid tot een fascinatie voor zijn uiterlijk, zijn kruiswonden, zijn bloed en zijn edele delen.
Wat zijn uiterlijk betreft tastte men in de eerste eeuwen in het duister. In catacomben en mozaïeken werd hij afgebeeld als Orpheus, Apollo, als Zeus of de drager van een ram, de kriophoros, een klassieke figuur.
Vanaf de zesde eeuw ontstaan er verhalen over zijn uiterlijk. Eén daarvan is het verhaal van Veronica die het zweet van Christus’ gezicht wiste en in de zweetdoek zijn portret zag staan. Op de tentoonstelling is dat te zien.
Wel zo bijzonder is een dubbelpaneel met een portret van Christus in profiel en daarnaast de zogeheten Lentulusbrief. Publius Lentulus was de voorganger van Pontius Pilatus en hij beschreef in een brief aan de senaat in Rome het uiterlijk van Christus. Dat het in werkelijkheid om een brief uit 1100 gaat, is nou weer jammer. En landvoogd was hij ook al niet.
De kruiswonden hebben altijd diepe indruk gemaakt, getuige de vele gevallen van stigmatisatie, zoals bij Franciscus van Assisi. Maar vooral de borstwond sprak tot de verbeelding. Thomas legde er zijn vingers in, anders kon hij de opstanding niet geloven. Nieuw voor mij was de veelvuldige losse afbeelding van een rozerode borstwond in de vorm van een vagina. De gedachte erachter is deze: uit zijn kruisdood en uit zijn wonden komt de wedergeboorte van de mens voort. De lans die diep in de wond doordrong, maakt de symboliek compleet. Mystieke taal is soms heel herkenbaar.
Dat de middeleeuwers niet preuts waren, was mij wel bekend, maar niet eerder zag ik in een handschrift een non penissen oogsten uit een boom. En bij die ene afbeelding blijft het niet. De hunkering naar warme liefde was groot.
In 1983 veroorzaakte een Amerikaanse kunsthistoricus, Leo Steinberg, een klein schandaal met zijn boek The Sexuality of Christ. Het was hem opgevallen dat de oudste van de Drie Koningen vaak nogal nadrukkelijk in het kruisje van de pasgeboren baby keek. Op de tentoonstelling zie je dat ook. Maar ook bij de volwassen Christus is zijn mannelijkheid vaak niet weg te cijferen. Verklaring volgens Steinberg: in de menswording is geen enkel aspect van Christus’ menselijkheid weggelaten. Zijn theorie heeft inmiddels school gemaakt.
En dan hebben we het nog niet gehad over de lange haren van Maria Magdalena, die haar naaktheid moesten verhullen, de melk die uit Maria’s borst spuit, recht in het gezicht van Bernard van Clairvaux, het hoofd van Johannes de Doper, fraai op een schaal geëtaleerd of heiligen die na onthoofding met hun hoofd in de handen aan de wandel gingen naar de plaats waar ze begraven wilden worden. Ik kende er één, San Miniato, die in Florence de heuvel opklom naar de plek waar nu zijn grafkerk staat, maar er zijn er meer geweest die dit hebben klaargespeeld.
Kortom, een bijzondere tentoonstelling die een soms verbijsterend beeld geeft van de latere Middeleeuwen. Ik moet daarbij denken aan een verhaal dat zich afspeelt in Todi. Een rijke notaris trouwt met een mooie jonge vrouw. Kort na de bruiloft zijn ze aanwezig bij een toernooi. Als op een gegeven moment de tribune waarop zij staan, instort, vindt de vrouw daarbij de dood. Toen zij werd klaargemaakt voor de begrafenis, zag haar man tot zijn verbijstering dat zij onder haar kleding een boetekleed droeg, dat met zijn ruwe stof en scherpe randen onafgebroken pijn deed. Zo’n kleed werd gedragen om de lichamelijke pijn van Christus aan den lijve te ervaren en net als hij boete te doen, in dit geval voor haar al te werelds levende man. De notaris kwam tot inkeer, deed afstand van zijn wereldse zaken en werd een strenge franciscaan. Hij ging gedichten schrijven. Een ervan is het Stabat mater. Zijn naam is Jacopone da Todi.